Xã Xuân Hưng Tỉnh Ninh Bình 1. Khởi đầu trong gian khó (1866 – cuối thế kỷ XIX)
Lịch sử nhà thờ Phú Nhai bắt đầu từ năm 1866, thời điểm vua Tự Đức ban hành sắc chỉ tha đạo, mở ra một giai đoạn mới đầy thuận lợi cho hoạt động truyền giáo của Công giáo tại Việt Nam. Trong bối cảnh đó, linh mục Emmanuel Riano Hòa – một vị truyền giáo nhiệt thành thuộc Dòng Đa Minh – đã lựa chọn vùng đất Phú Nhai, nơi có đông đảo giáo dân sinh sống, để dựng nên ngôi thánh đường đầu tiên. Nhà thờ được xây bằng gỗ, quy mô còn khiêm tốn, nhưng lại mang ý nghĩa tinh thần to lớn, trở thành mái nhà đức tin đầu tiên cho cộng đồng Công giáo nơi đây. Dù đơn sơ, ngôi nhà thờ gỗ ấy đã trở thành cột mốc lịch sử, đánh dấu sự hiện diện chính thức và bền vững của đạo Công giáo trên mảnh đất Phú Nhai – khởi đầu cho hành trình phát triển đầy thăng trầm nhưng cũng rất đỗi huy hoàng của một công trình tôn giáo vĩ đại bậc nhất miền Bắc Việt Nam.
Tới năm 1881, trước sự gia tăng nhanh chóng của cộng đồng giáo dân cùng nhu cầu cấp thiết về một không gian phụng vụ khang trang, linh mục Barquero Ninh phối hợp cùng Giám mục Hòa đã cho xây dựng ngôi nhà thờ thứ hai. Khác với công trình ban đầu bằng gỗ đơn sơ, nhà thờ mới được thiết kế theo phong cách kiến trúc Á Đông, nổi bật với hai tháp chuông uy nghi và mái cong mang đậm bản sắc văn hóa bản địa. Đây được xem là một bước chuyển mình quan trọng, đánh dấu sự hòa quyện giữa văn hóa dân tộc và tín ngưỡng phương Tây trong kiến trúc nhà thờ Công giáo tại Giáo phận Bùi Chu. Tuy nhiên, do điều kiện kỹ thuật và vật liệu thời bấy giờ còn hạn chế, công trình này vẫn mang tính tạm thời, chưa đạt đến độ bền vững cũng như chưa thể hiện hết tầm vóc của nhà thờ Phú Nhai trong vai trò là trung tâm tôn giáo lớn của miền Bắc.
2. Giai đoạn phát triển mạnh mẽ (đầu thế kỷ XX – 1933)
Bước sang đầu thế kỷ XX, Giáo phận Bùi Chu ghi nhận nhiều chuyển biến tích cực về mặt tổ chức, nhân sự và định hướng phát triển. Dưới sự lãnh đạo của Giám mục Phêrô Munagôri Trung, một kế hoạch quy mô nhằm xây dựng lại nhà thờ Phú Nhai đã chính thức được khởi xướng, thể hiện khát vọng kiến thiết một trung tâm tôn giáo xứng tầm với vai trò và vị thế của giáo phận. Từ năm 1916 đến 1922, Giám mục Phêrô Munagôri Trung cùng linh mục Moreno Trinh và đông đảo giáo dân đã chung tay xây dựng ngôi nhà thờ mới theo kiến trúc Gothic – một phong cách đặc trưng của châu Âu trung cổ, nổi bật với mái vòm cao vút, cửa sổ kính màu và các chi tiết tinh xảo mang đậm tính thiêng liêng và trang nghiêm. Công trình này đánh dấu một bước tiến vượt bậc không chỉ về mặt quy mô, mà còn về mặt mỹ thuật và kỹ thuật xây dựng.
Tuy nhiên, chưa đầy một thập kỷ sau, vào ngày 24/6/1929, một cơn bão lớn đổ bộ vào vùng đồng bằng Bắc Bộ đã gây thiệt hại nghiêm trọng cho nhà thờ Phú Nhai, khiến công trình bị phá hủy gần như hoàn toàn. Thảm họa ấy là một mất mát lớn đối với giáo dân, nhưng đồng thời cũng trở thành động lực để Giáo phận Bùi Chu nỗ lực khôi phục mạnh mẽ hơn. Ngay trong năm 1930, công cuộc tái thiết được khởi công, lần này với quy mô đồ sộ hơn, vật liệu kiên cố hơn và kiến trúc Gothic kiểu Pháp hiện đại, phản ánh tầm nhìn xa và quyết tâm mạnh mẽ của giáo quyền. Sau ba năm thi công, nhà thờ mới được hoàn thành và làm phép trọng thể vào ngày 7 tháng 12 năm 1933, trùng với ngày khai mạc lễ Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội, bổn mạng của nhà thờ Phú Nhai. Nhà thờ có diện tích 2160 m2 dài 80 m, rộng 27 m, cao 30 m, hai tháp chuông cao 44 m. Vào thời gian đấy, Nhà thờ Phú Nhai được đánh giá là một trong những nhà thờ Công giáo lớn nhất Đông Dương, trở thành biểu tượng thiêng liêng và niềm tự hào của không chỉ giáo dân Bùi Chu, mà còn của cả cộng đồng Công giáo Việt Nam thời bấy giờ.
Ảnh nhìn trên cao từ tháp chuông nhà thờ Phú Nhai những năm thập niên 50 – 60 của thể kỷ XX
3. Những thay đổi trong thời kỳ hiện đại (1945 – nay)
Bước vào giai đoạn kháng chiến và hậu chiến, nhà thờ Phú Nhai vẫn giữ vững vai trò trung tâm tôn giáo quan trọng của giáo phận, dù phải đối mặt với nhiều khó khăn do ảnh hưởng của chiến tranh, thời tiết khắc nghiệt và điều kiện kinh tế – xã hội còn nhiều hạn chế. Mặc dù được xây dựng kiên cố, trải qua thời gian, công trình bắt đầu có dấu hiệu xuống cấp rõ rệt, đặc biệt là phần mái và hệ thống nội thất bên trong.
Nhà thờ Phú Nhai năm 1997
Đến năm 2003, dưới sự chỉ đạo của Giám mục Hoàng Văn Tiệm và Giám mục quê hương Nguyễn Chu Trinh, một cuộc đại trùng tu toàn diện đã được triển khai nhằm bảo tồn và phục hồi giá trị lịch sử – kiến trúc của nhà thờ. Các hạng mục được cải tạo, gia cố kết cấu và làm mới nhiều chi tiết nội thất, song vẫn giữ nguyên vẹn phong cách Gothic cổ kính vốn có. Việc tu sửa hoàn thành vào năm 2004 đã mang lại diện mạo khang trang, bền vững cho nhà thờ, đáp ứng đồng thời nhu cầu tín ngưỡng của giáo dân và thu hút khách tham quan, du lịch.
Ngày 12/8/2008, nhân dịp kỷ niệm 75 năm ngày cung hiến nhà thờ Phú Nhai, một dấu mốc quan trọng trong lịch sử hình thành và phát triển của giáo xứ, là một trong những nơi đầu tiên của đạo Công giáo tại Việt Nam. Tòa Thánh Vatican đã chính thức ban sắc phong, nâng ngôi thánh đường này lên hàng Tiểu Vương cung Thánh đường. Đây là một vinh dự cao quý, hiếm hoi, chỉ được trao tặng cho những công trình tôn giáo có giá trị đặc biệt về mặt lịch sử, kiến trúc cũng như vai trò thiêng liêng trong đời sống đức tin của cộng đồng tín hữu. Với tước hiệu trang trọng này, nhà thờ Phú Nhai đã chính thức ghi tên mình vào danh sách những trung tâm tôn giáo tiêu biểu của Giáo hội Công giáo tại Việt Nam, khẳng định vị thế nổi bật không chỉ trên phương diện tâm linh mà còn trong đời sống văn hóa và lịch sử của vùng đất Ninh Bình.
4. Ý nghĩa lịch sử – văn hóa
Lịch sử hình thành và phát triển của Nhà thờ Phú Nhai là một hành trình dài, gắn bó mật thiết với quá trình truyền bá và phát triển của đạo Công giáo tại Việt Nam, đồng thời là một phần không thể tách rời trong bức tranh văn hóa, lịch sử phong phú của vùng đồng bằng châu thổ Bắc Bộ. Từ những ngày đầu đầy gian nan, khi đạo Công giáo còn gặp nhiều khó khăn, thử thách đến thời kỳ được Nhà nước công nhận và tạo điều kiện thuận lợi để phát triển, Nhà thờ Phú Nhai vẫn luôn là biểu tượng của niềm tin tôn giáo, là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của đông đảo giáo dân.
Trải qua biết bao biến thiên của lịch sử, từ chiến tranh, thiên tai cho đến những đổi thay của thời cuộc, ngôi thánh đường này vẫn hiên ngang tồn tại, được bảo tồn và trân trọng như một chứng tích sống động của lòng kiên cường, sự gắn bó bền chặt và lòng trung thành son sắt của các thế hệ giáo dân đối với Giáo hội Công giáo. Không chỉ là trung tâm sinh hoạt tôn giáo lớn, Nhà thờ Phú Nhai còn là điểm tựa tinh thần, là biểu tượng văn hóa – tín ngưỡng tiêu biểu của địa phương, góp phần khẳng định sự hòa hợp giữa tôn giáo và dân tộc trong tiến trình phát triển đất nước.
Chính từ chiều sâu lịch sử và giá trị nhân văn to lớn ấy, Nhà thờ Phú Nhai ngày nay không chỉ có ý nghĩa đối với cộng đồng giáo dân Giáo phận Bùi Chu, mà còn là một di sản tôn giáo – văn hóa quý báu, đóng góp tích cực vào việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và phát huy giá trị truyền thống trong thời kỳ hội nhập và phát triển.
Không những mang giá trị to lớn về lịch sử và tôn giáo, Nhà thờ Phú Nhai còn nổi bật với lối kiến trúc độc đáo mang đậm phong cách Gothic cổ điển châu Âu, thể hiện qua những đường nét tinh xảo, mái vòm cao vút, cùng hệ thống tháp chuông đồ sộ vươn mình giữa không gian rộng lớn, khoáng đạt. Tất cả tạo nên một tổng thể hài hòa, vừa trang nghiêm, uy nghi, vừa giàu tính thẩm mỹ nghệ thuật. Với vẻ đẹp tráng lệ và không gian linh thiêng, nơi đây không chỉ là điểm đến hành hương ý nghĩa của đông đảo tín hữu Công giáo, mà còn trở thành một trong những địa chỉ du lịch – văn hóa nổi bật của tỉnh Ninh Bình và khu vực đồng bằng Bắc Bộ, thu hút hàng vạn lượt khách tham quan, nghiên cứu và chiêm ngưỡng mỗi năm.
Không dừng lại ở vai trò là trung tâm sinh hoạt tôn giáo, Nhà thờ Phú Nhai còn được đánh giá là một công trình tiêu biểu cho sự giao thoa giữa văn hóa phương Tây và bản sắc tín ngưỡng Việt Nam, đồng thời là địa chỉ có giá trị nghiên cứu cao đối với các lĩnh vực kiến trúc, mỹ thuật, lịch sử và tôn giáo. Qua đó, góp phần khẳng định vai trò của di tích trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, phục vụ phát triển du lịch gắn với văn hóa tâm linh một cách bền vững, hiệu quả.
Kết luận
Nhìn lại chặng đường gần 500 năm hình thành và phát triển, Nhà thờ Phú Nhai thực sự là một minh chứng sống động, mang tính biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, bền bỉ của đức tin Công giáo trên dải đất hình chữ S. Khởi đầu khiêm tốn từ một ngôi nhà nguyện bằng gỗ được dựng lên vào năm 1866, trải qua bao biến cố lịch sử, thăng trầm của thời cuộc và sự dày công vun đắp của nhiều thế hệ tín hữu, nơi đây đã từng bước được xây dựng, tôn tạo để trở thành Tiểu Vương cung Thánh đường trang nghiêm, uy nghi như ngày nay. Một công trình tôn giáo tầm cỡ, kết tinh giữa đức tin, văn hóa và nghệ thuật kiến trúc.
Không chỉ là trung tâm sinh hoạt tôn giáo lớn của Giáo phận Bùi Chu, Nhà thờ Phú Nhai còn là một di sản mang giá trị lịch sử – văn hóa sâu sắc, thể hiện sự giao thoa hài hòa giữa truyền thống dân tộc và tinh thần hội nhập quốc tế. Không chỉ mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc đối với cộng đồng tín hữu, Nhà thờ Phú Nhai còn là một biểu tượng tiêu biểu trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc, góp phần quan trọng trong việc lưu giữ, bảo tồn và lan tỏa các giá trị tôn giáo, lịch sử, nghệ thuật kiến trúc qua nhiều thế hệ. Đây là nơi hội tụ giữa truyền thống tín ngưỡng và tinh thần dân tộc, giữa bản sắc văn hóa Việt Nam và dấu ấn kiến trúc phương Tây, tạo nên một tổng thể hài hòa, giàu tính biểu tượng
Trong thời gian tới, với vai trò vừa là điểm tựa tinh thần cho đời sống đức tin của giáo dân, vừa là điểm đến du lịch – văn hóa có sức hấp dẫn đặc biệt, Nhà thờ Phú Nhai được kỳ vọng sẽ tiếp tục phát huy các giá trị lịch sử, tôn giáo và nghệ thuật vốn có, đóng góp thiết thực vào sự nghiệp bảo tồn di sản văn hóa dân tộc, phát triển du lịch bền vững và làm giàu thêm bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời kỳ hội nhập và phát triển./.
Thực hiện: Công Tuyến – xã Xuân Hưng