Di tích lịch sử cách mạng Đền Chùa Tự Lạc ở thôn Tự Lạc - Thọ Nghiệp - xã Xuân Hưng - tỉnh Ninh Bình - Nơi thành lập chi bộ Đảng cộng sản đầu tiên của ba huyện phía đông nam tỉnh Ninh Bình (Xuân Trường, Giao Thủy, Hải Hậu). Đền Tự Lạc ban đầu đắp đất, mái lợp tranh bổi. Năm Đinh Hợi (1887) xây dựng kiểu chữ Đinh, đến năm Ất Sửu (1926) thì tu sửa lớn. Đền thờ thành hoàng là anh hùng dân tộc Triệu Việt Vương chống quân Lương vào thế kỷ thứ VI và các vị thủy tổ, tiên công lập làng Tự Lạc. Chùa Tự Lạc có tên chữ là Thái An tự, được xây dựng từ năm Quý Mão (1843), tu bổ lớn vào năm Ất Sửu (1925), chùa kiến trúc kiểu “tiền chữ Nhất hậu chữ Đinh” gồm 3 tòa: tiền đường, trung đường và cung cấm được lợp ngói nam, tường trụ xây gạch, rường hoành bằng gỗ lim. Năm 1858, khi thực dân Pháp nổ súng tấn công Đà Nẵng, nhiều người dân làng Tự Lạc đã tình nguyện tham gia đội quân nghĩa dũng của cụ đốc học Phạm Văn Nghị vào Nam đánh Pháp. Sau này, các phong trào Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục cũng được thanh niên nơi đây tham gia nhiệt tình. Tháng 9-1927, Hương sư làng Lạc Nghiệp là thầy giáo Nguyễn Trường Thúy, quê gốc Nghệ An, có tinh thần cách mạng đã tham gia tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội được phân công về xã Tự Lạc dạy học. Khi về xã, thầy giáo liên lạc với cụ Nguyễn Xuân Lầm, người được chỉ định làm liên lạc viên giữa tỉnh và các huyện phía nam tỉnh. Hai cụ đã vận động thành lập tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội ở địa phương với 6 người, gồm: ông Nguyễn Xuân Lầm (tức Trọng) làm Tổ trưởng, cụ Trịnh Thế Rĩnh (tức Cựu Rĩnh), thầy giáo Trịnh Thế Cửu (tức Tứ) ở Tự Lạc; thầy giáo Nguyễn Trường Thúy (tức Kiếm Sơn); Vũ Quý Huỳnh (tức Trà) và Hồ Gia Tưởng (tức Hoa) ở Giao . Tháng 6-1929, tổ chức Đông Dương Cộng sản Đảng được thành lập ở Nam Định; Cũng thời điểm này, tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội tại Tự Lạc đã tuyển chọn hội viên chuyển thành tổ chức Đông Dương Cộng sản Đảng với 3 người là cụ Nguyễn Xuân Lầm, cụ Nguyễn Trường Thúy và cụ Phạm Ry, do cụ Nguyễn Trường Thúy làm Bí thư. Chi bộ được đồng chí Nguyễn Hới - Bí thư tỉnh ủy Nam Định trực tiếp chỉ đạo nên hoạt động rất hiệu quả.

Ảnh Đền, Chùa Tự Lạc chụp năm 2000

         Ngày 03-02-1930, sau khi Nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc chủ trì Hội nghị hợp nhất ba tổ chức cộng sản thành Đảng Cộng sản Việt Nam. Các đảng viên của Đông Dương Cộng sản Đảng tại Tự Lạc được chuyển thành đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam. Đến cuối năm 1930, chi bộ đã có 14 đảng viên. Từ đây, chùa Tự Lạc trở thành trung tâm hoạt động của Đảng ở khu vực các huyện Xuân Trường, Giao Thủy và Hải Hậu. Các đồng chí: Đặng Xuân Thiều, Đặng Quốc Bảo, Đinh Thị Vân, Phan Đình Khải (tức Lê Đức Thọ)… thường xuyên qua lại chùa Tự Lạc để chỉ đạo phong trào cách mạng tại địa phương. Tối 20-8-1945, tại chùa Tự Lạc, các đồng chí: Nguyễn Xuân Lầm, Nguyễn Xuân Kỷ (ở Tự Lạc), Bùi Gia Sơ, Trần Gia Lũy, Bùi Đắc Biên (ở Lạc Nghiệp), Phạm Cương (ở Hà Cát), Tô Quang Giáp (ở Hoành Nhị), Vũ Quý Huỳnh (ở Ngô Đồng), Đinh Thúc Dự (ở Đông An), Lê Thành (ở Hội Khê), Hoàng Thọ Tiễu (ở Xuân Bảng), Vũ Xứng, Vũ Đức Phương (ở Hoành Nha) đã họp bàn kế hoạch lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền ở hai huyện Xuân Trường, Giao Thủy. Suốt đêm 20-8-1945, tổ Việt Minh ở Tự Lạc và Lạc Nghiệp phân công nhau may cờ đỏ sao vàng, chuẩn bị vũ khí, huy động lực lượng quần chúng. Ngày 21-8-1945, trước khi đoàn khởi nghĩa xuất phát đã tổ chức làm lễ thượng cờ tại sân chùa với 51 đồng chí, rồi chia thành hai mũi đi cướp chính quyền tại Xuân Trường và Lạc Quần, sau đó hợp quân xuống chiếm đồn địch tại huyện lỵ Giao Thủy. Nhà sư Thích Thanh Điến trụ trì chùa Tự Lạc tích cực tham gia kháng chiến, nuôi dấu cán bộ cách mạng anh dũng hy sinh ngày 23/08/1953. Với những giá trị lịch sử, ngày 26-2-2003, UBND tỉnh Nam Định đã quyết định công nhận di tích đền chùa Tự Lạc là Di tích lịch sử văn hóa./.

Nguồn: Sưu tầm